Dyrektywa w sprawie ochrony sygnalistów
7 października 2019 r. to ważna data w kalendarzu szeroko rozumianego obszaru zgodności. W tym dniu Rada Unii Europejskiej zatwierdziła dyrektywę w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, której przedmiotem jest właśnie ochrona sygnalistów, czyli pracowników (i nie tylko) zgłaszających nieprawidłowości dotyczące funkcjonowania przedsiębiorstwa czy urzędu, a zaobserwowane w toku wykonywania pracy. Biorąc pod uwagę postanowienia unijnego aktu prawnego, można być pewnym, że tematyka sygnalistów zainteresuje w najbliższych latach znacząco więcej osób niż obecnie. Nowe przepisy unijne pozwalają zgłaszać i ujawniać nadużycia i przekazywać informacje wewnętrznie (a przedsiębiorcy mają umożliwić zgłaszanie poprzez zorganizowanie odpowiednich procedur) lub bezpośrednio właściwym organom krajowym, a także odpowiednim instytucjom, organom i urzędom. Osoby zgłaszające nadużycia będą również chronione przed jakimikolwiek negatywnymi skutkami swoich działań w postaci np. represji i wprowadzają zabezpieczenia pozwalające chronić sygnalistów przed zawieszeniem w pracy, zdegradowaniem czy zastraszaniem. Chronione będą, co ważne, również osoby pomagające sygnalistom. Dyrektywa musi jeszcze zostać zatwierdzona przez unijnych ministrów.
Stan aktualny
Dotychczas zagadnienia dotyczące sygnalistów i ich ochrony nie cieszyły się szczególnym zainteresowaniem polskiego ustawodawcy i ten stan rzeczy zmienia się dość powoli. Jako jeden z przykładów można wymienić pojawienie się na przełomie 2017 i 2018 r. projektu ustawy o jawności życia publicznego, który zakłada m.in. wieloletnią gwarancję zatrudnienia dla osób zgłaszających nadużycia oraz odszkodowanie odpowiadające dwuletnim zarobkom w razie naruszenia tej gwarancji. Pomimo tego, że projekt został opublikowany końcem 2017 (od tego czasu uległ kilku modyfikacjom) jak na razie nie ma widoków na jego wejście w życie – zgodnie z informacjami zawartymi na stronie Rządowego Centrum Legislacji ostatnie działania związane z tym projektem miały miejsce w kwietniu 2018 roku. Podobnie rzecz się ma z projektem nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (nowej, gdyż ustawa o takim tytule aktualnie funkcjonuje w porządku prawnym, ale w praktyce jej skuteczność jest niewielka). Projekt tej ustawy spłynął co prawda do Sejmu w styczniu 2019 roku, jednak od tego momentu pozostaje „skierowany do konsultacji”. Być może sprawy nabiorą rozpędu w związku z uchwaleniem na poziomie Unii Europejskiej dyrektywy o sygnalistach, która zobowiązuje państwa członkowskie mniej więcej do połowy 2021 r. do przyjęcia nowych regulacji w tym zakresie. Spodziewany jest zatem akt prawny regulujący sytuację sygnalistów w polskim systemie prawnym. Kwestią wtórną pozostaje, czy będzie to dokończenie prac nad istniejącymi projektami, czy też zupełnie nowy akt prawny.
Kto powinien się zainteresować tematem sygnalistów
Dyrektywa odnosi się zarówno do podmiotów prywatnych, jak i publicznych. Jeśli chodzi przedsiębiorców, to dotyczy każdego pracodawcy, który zatrudnia co najmniej 50 pracowników. Szczególne obowiązki ciążą na sektorze finansowym, gdzie ochrona osób zgłaszających nadużycia będzie dotyczyć wszystkich podmiotów niezależnie od liczby zatrudnionych.
Państwa członkowskie muszą zapewnić osobom zgłaszającym przypadki nadużyć dostęp do kompleksowych i niezależnych informacji i porad na temat dostępnych procedur i środków zaradczych bezpłatnie, a także pomocy prawnej w trakcie postępowania. Oznacza to konieczność organizacji systemu wsparcia dla sygnalistów na poziomie krajowym. Dodatkowo, podczas postępowania sądowego osoby zgłaszające mogą również otrzymać wsparcie finansowe i psychologiczne.
Jakie zapisy zawiera Dyrektywa
Przepisy zapewnią znacznie większą ochronę osobom, które zgłaszają nadużycia w swoich miejscach pracy. W pierwszym rzędzie należy zaznaczyć, że Dyrektywa nie zawiera ograniczeń związanych z treścią możliwych zgłoszeń. W przepisach zastosowany został otwarty katalog nieprawidłowości. Zrezygnowano również z obowiązku wewnętrznego zgłaszania co oznacza, że informacja dotycząca nadużycia może trafić bezpośrednio do odpowiednich organów administracji publicznej.
Inne ważne zapisy Dyrektywy dotyczą m.in. ochrony, na takiej samej zasadzie jak sygnalistów osób, które pomagają sygnalistom, wzmocnienia ochrony tożsamości sygnalisty oraz zrównania zgłoszenia anonimowego z jawnym, a także umożliwienia wnoszenia przez sygnalistów roszczeń o rekompensatę za obecnie i w przyszłości utracone dochody z powodu konsekwencji zgłoszenia nieprawidłowości. Przepisy dają również ochronę osobom zgłaszającym, jeżeli przy przekazywaniu informacji doszło do złamania tajemnicy przedsiębiorstwa lub ujawnienia informacji do mediów. Zlikwidowane zostaną także kary za nadużywanie prawa do raportowania (za wyjątkiem sankcji za oczywiste fałszywe zgłoszenia). Ponadto sąd będzie mógł oddalić pozwy przeciwko sygnalistom, które będą dotyczyły pomówień, naruszenia praw autorskich czy tajemnicy zawodowej.
Jak się przygotować na zmiany
Już teraz można się przygotować na nadchodzące zmiany przepisów. Trzeba bowiem pamiętać, iż nawet pomimo formalnego braku konieczności utrzymywania systemu compliance (wyjątek – sektor bankowy i spółki giełdowe), organy ścigania coraz bardziej interesują się właściwym organizowaniem procedur wewnętrznych mających oczywisty wpływ na prawidłowe funkcjonowanie działalności gospodarczej. W przypadku przestępstwa nadużycia zaufania wskazuje się coraz częściej, że przesłanką potencjalnej odpowiedzialności jest brak należytego nadzoru (wina w nadzorze) ze strony członków organu reprezentującego nad podejmowaniem decyzji odnoszących skutek w stosunku do majątku podmiotu gospodarczego. Jednym z elementów mających na celu dowiedzenie należytej staranności w nadzorze jest posiadanie odpowiednich procedur, które winny gwarantować zgodność działań organizacji zarówno z przepisami jak i etyką. Dobrą praktyką jest opracowanie i wdrożenie procedury zgłaszania nadużyć oraz/lub powołanie wewnętrznej komisji, do której pracownicy będą mogli zgłaszać zaobserwowane nadużycia. Skład oraz zasady działania takiej komisji powinny być jasno uregulowane i komunikowane w organizacji, tak aby wzbudzały wśród pracowników poczucie wartości podejmowanych działań. Fundacja Entropia posiada doświadczenie w opracowywaniu i wdrażaniu procedur umożliwiających zgłaszanie nadużyć w przedsiębiorstwie. Nasz zespół chętnie podzieli się wiedzą oraz pomoże opracować odpowiednie regulacje, dzięki którym nie spotkamy się z zarzutem braku należytej staranności w nadzorze. Fundacja proponuje również opracowanie regulaminu komisji etycznej, która pomoże wewnętrznie zgłaszać i rozpatrywać w sposób jak najbardziej obiektywny i niezależny sprawy dotyczące etycznego funkcjonowania przedsiębiorstwa, w tym też sprawy dotyczące spraw pracowniczych. Niewątpliwie posiadanie procedur zapobiegającym nadużyciom oraz gwarantujących podejmowanie działań biznesowych zgodnie z etyką wpływa pozytywnie na wartość każdej firmy i pozwala zdobyć zaufanie większego kręgu potencjalnych kontrahentów.
